Ένα άρθρο για την έκθεση "Αιτία θανάτου: Ευθανασία" από την Ελευθεροτυπία
Τέχνη πριν από τον αφανισμό
Η περίφημη αυτοπροσωπογραφία του Φραντς-Καρλ Μπίλερ με παστέλ σε χαρτί ακουαρέλας
Πρόκειται για τα 96 έργα ζωγραφικής, τα οποία δημιούργησαν δεκαοχτώ από τους εκατοντάδες ψυχικά ασθενείς που αφάνισε το Τρίτο Ράιχ μεταξύ του 1939 και του 1944, στο πλαίσιο του ανελέητου προγράμματος ευθανασίας των ναζί. Προέρχονται από την παγκοσμίως γνωστή Συλλογή Πρίτσχορν της Ψυχιατρικής Κλινικής του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης. Εμπνευστής της υπήρξε ο ψυχίατρος και ιστορικός τέχνης Χανς Πρίτσχορν, ο οποίος θεωρείται πρωτοπόρος στην ανάδειξη της υψηλής ποιότητας και της εκφραστικότητας των έργων τέχνης που δημιούργησαν οι ψυχικά ασθενείς.
Αν αναζητήσουμε ένα κοινό χαρακτηριστικό στα έργα που βλέπουμε στο Μουσείο Μπενάκη, είναι σίγουρα η εκφραστικότητα, η ένταση και η τολμηρή θεματογραφία τους με σεξουαλικές και θρησκευτικές αναφορές. Κανείς επίσης δεν μπορεί να ισχυριστεί με ευκολία ότι πρόκειται για ζωγραφική ψυχικά ασθενών. Τα περισσότερα έργα δεν διαφέρουν από εκείνα των καθιερωμένων καλλιτεχνών της εποχής. Ο Χίτλερ πολέμησε με το ίδιο μένος τόσο την τέχνη των ψυχικά ασθενών όσο και των εξπρεσιονιστών και εκπροσώπων άλλων πρωτοποριακών κινημάτων, αποκαλώντας τους εκπροσώπους της «εκφυλισμένης» τέχνης.
«Εκκαθαρίζοντας» το ταλέντο
Η έκθεση έχει και τους «σταρ» της, τους ψυχικά ασθενείς ζωγράφους που κέρδισαν τη δημοσιότητα από την αξία του έργου τους. Ενας από αυτούς είναι ο πρώην μεταλλουργός και μετέπειτα ζωγράφος Φραντς-Καρλ Μπίλερ, που θανατώθηκε στις 5 Μαρτίου του 1940 στο θάλαμο αερίων των εγκαταστάσεων Γκράφενεκ. Τη ζωγραφική του «κατοικούν» συχνά φανταστικά όντα, αλλά και κείμενα με περίτεχνα γράμματα. Σταδιακά οι παραστάσεις του αρχίζουν να γίνονται όλο και πιο ασαφείς. Κορυφαίο έργο παραμένει η αυτοπροσωπογραφία του με τίτλο «Ο Εαυτός». «Στο πορτρέτο τού Μπίλερ το βλέμμα του στραβίζει, το πρόσωπο είναι κυριολεκτικά ρημαγμένο και το στόμα ορθάνοιχτο, θαρρείς έτοιμο να αφήσει μια κραυγή επώδυνη» γράφει η Μόνικα Γιάγκφελντ, αναγνωρίζοντας γενικότερα στην τέχνη του υπομνήσεις στο έργο διάσημων καλλιτεχνών, όπως οι Οτο Ντιξ, Μαξ Μπέκμαν και Εντβαρντ Μουνκ.
Χαρακτηριστική είναι και η περίπτωση της Μπέρτα Γκέρτρουντ Φλεκ, η οποία, παρά τις ποικίλες ψυχικές διακυμάνσεις και τις διαταραχές στη συμπεριφορά της που κατέγραφαν οι γιατροί, έκανε μια ζωγραφική χαρούμενη και αισιόδοξη δείχνοντας προτίμηση σε ανθοδέσμες από κόκκινα τριαντάφυλλα και άλλα πολύχρωμα λουλούδια, κάποτε δίπλα σε γάτες που σε κοιτούν με έκπληκτα μάτια. Εξαιρετικό ενδιαφέρον έχει η ζωγραφική του Γιόζεφ Χάινχριχ Γκρέμπινγκ, ο οποίος φιλοτέχνησε πίνακες αξιοθαύμαστης ακρίβειας και εμμονής στη λεπτομέρεια, όπως εκείνον με ένα εντυπωσιακό πλοίο, καθώς και το έργο του Κόνσταντιν Κλέες, που παραπέμπει στο κίνημα των κονστρουκτιβιστών με τη συνύπαρξη γεωμετρικών σχημάτων, ζωηρών χρωμάτων και κειμένων.
Την έκθεση διοργανώνει η Ελληνική Ψυχιατρική Εταιρεία. Ο πρόεδρός της Νίκος Τζαβάρας και ο πρόεδρος της Οργανωτικής Επιτροπής Στέλιος Κρασανάκης τόνισαν στη χθεσινή παρουσίαση το μεγάλο ενδιαφέρον της διοργάνωσης τόσο για το καλλιτεχνικό της περιεχόμενο όσο και για τη σύνδεσή της με τη μαζική δολοφονία των ψυχικά ασθενών.
Ωστόσο, όπως σημειώνουν οι ίδιοι στον κατάλογο της έκθεσης, η εθνικοσοσιαλιστική ευγονική είναι προέκταση του κοινωνικού δαρβινισμού, που αναγνωρίζεται και σε ένα μέρος της ψυχιατρικής σκέψης από τον 19ο αιώνα. Και προσθέτουν: «Η απαίτηση της κάθαρσης της κληρονομημένης ύλης από κάθε τι επιβαρυντικό για μια ανόθευτη εξέλιξη της Αρίας Φυλής αποτέλεσε μία από τις αφορμές για τον αφανισμό της αποκαλούμενης "ανάξιας βίου ζωής", ώστε να διασφαλιστεί η δήθεν φυλετική υπεροχή των Γερμανών». Με αυτό τον τρόπο το Τρίτο Ράιχ, μαζί με τους απόκληρους, θέλησε να εξαφανίσει κάθε καλλιτεχνικό στοιχείο που παρεξέκλινε από την άθλια, ομοιόμορφη και στείρα πειθαρχία στα ολοκληρωτικά του ιδεώδη».
Σε μία από τις τραγικότερες στιγμές της νεότερης ευρωπαϊκής Ιστορίας, στην απόφαση του Αδόλφου Χίτλερ να θανατώσει με μαζικές εκτελέσεις τους ψυχικά ασθενείς σε θαλάμους αερίων αρκετό καιρό πριν από το Ολακαύτωμα, μας μεταφέρει η έκθεση «Αιτία Θανάτου: Ευθανασία», που εγκαινιάστηκε χθες στο Μουσείο Μπενάκη της οδού Πειραιώς.
Η περίφημη αυτοπροσωπογραφία του Φραντς-Καρλ Μπίλερ με παστέλ σε χαρτί ακουαρέλας
Πρόκειται για τα 96 έργα ζωγραφικής, τα οποία δημιούργησαν δεκαοχτώ από τους εκατοντάδες ψυχικά ασθενείς που αφάνισε το Τρίτο Ράιχ μεταξύ του 1939 και του 1944, στο πλαίσιο του ανελέητου προγράμματος ευθανασίας των ναζί. Προέρχονται από την παγκοσμίως γνωστή Συλλογή Πρίτσχορν της Ψυχιατρικής Κλινικής του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης. Εμπνευστής της υπήρξε ο ψυχίατρος και ιστορικός τέχνης Χανς Πρίτσχορν, ο οποίος θεωρείται πρωτοπόρος στην ανάδ
Αν αναζητήσουμε ένα κοινό χαρακτηριστικό στα έργα που βλέπουμε στο Μουσείο Μπενάκη, είναι σίγουρα η εκφραστικότητα, η ένταση και η τολμηρή θεματογραφία τους με σεξουαλικές και θρησκευτικές αναφορές. Κανείς επίσης δεν μπορεί να ισχυριστεί με ευκολία ότι πρόκειται για ζωγραφική ψυχικά ασθενών. Τα περισσότερα έργα δεν διαφέρουν από εκείνα των καθιερωμένων καλλιτεχνών της εποχής. Ο Χίτλερ πολέμησε με το ίδιο μένος τόσο την τέχνη των ψυχικά ασθενών όσο και των εξπρεσιονιστών και εκπροσώπων άλλων πρωτοποριακών κινημάτων, αποκαλώντας τους εκπροσώπους της «εκφυλισμένης» τέχνης.
«Εκκαθαρίζοντας» το ταλέντο
Η έκθεση έχει και τους «σταρ» της, τους ψυχικά ασθενείς ζωγράφους που κέρδισαν τη δημοσιότητα από την αξία του έργου τους. Ενας από αυτούς είναι ο πρώην μεταλλουργός και μετέπειτα ζωγράφος Φραντς-Καρλ Μπίλερ, που θανατώθηκε στις 5 Μαρτίου του 1940 στο θάλαμο αερίων των εγκαταστάσεων Γκράφενεκ. Τη ζωγραφική του «κατοικούν» συχνά φανταστικά όντα, αλλά και κείμενα με περίτεχνα γράμματα. Σταδιακά οι παραστάσεις του αρχίζουν να γίνονται όλο και πιο ασαφείς. Κορυφαίο έργο παραμένει η αυτοπροσωπογραφία του με τίτλο «Ο Εαυτός». «Στο πορτρέτο τού Μπίλερ το βλέμμα του στραβίζει, το πρόσωπο είναι κυριολεκτικά ρημαγμένο και το στόμα ορθάνοιχτο, θαρρείς έτοιμο να αφήσει μια κραυγή επώδυνη» γράφει η Μόνικα Γιάγκφελντ, αναγνωρίζοντας γενικότερα στην τέχνη του υπομνήσεις στο έργο διάσημων καλλιτεχνών, όπως οι Οτο Ντιξ, Μαξ Μπέκμαν και Εντβαρντ Μουνκ.
Χαρακτηριστική είναι και η περίπτωση της Μπέρτα Γκέρτρουντ Φλεκ, η οποία, παρά τις ποικίλες ψυχικές διακυμάνσεις και τις διαταραχές στη συμπεριφορά της που κατέγραφαν οι γιατροί, έκανε μια ζωγραφική χαρούμενη και αισιόδοξη δείχνοντας προτίμηση σε ανθοδέσμες από κόκκινα τριαντάφυλλα και άλλα πολύχρωμα λουλούδια, κάποτε δίπλα σε γάτες που σε κοιτούν με έκπληκτα μάτια. Εξαιρετικό ενδιαφέρον έχει η ζωγραφική του Γιόζεφ Χάινχριχ Γκρέμπινγκ, ο οποίος φιλοτέχνησε πίνακες αξιοθαύμαστης ακρίβειας και εμμονής στη λεπτομέρεια, όπως εκείνον με ένα εντυπωσιακό πλοίο, καθώς και το έργο του Κόνσταντιν Κλέες, που παραπέμπει στο κίνημα των κονστρουκτιβιστών με τη συνύπαρξη γεωμετρικών σχημάτων, ζωηρών χρωμάτων και κειμένων.
Την έκθεση διοργανώνει η Ελληνική Ψυχιατρική Εταιρεία. Ο πρόεδρός της Νίκος Τζαβάρας και ο πρόεδρος της Οργανωτικής Επιτροπής Στέλιος Κρασανάκης τόνισαν στη χθεσινή παρουσίαση το μεγάλο ενδιαφέρον της διοργάνωσης τόσο για το καλλιτεχνικό της περιεχόμενο όσο και για τη σύνδεσή της με τη μαζική δολοφονία των ψυχικά ασθενών.
Ωστόσο, όπως σημειώνουν οι ίδιοι στον κατάλογο της έκθεσης, η εθνικοσοσιαλιστική ευγονική είναι προέκταση του κοινωνικού δαρβινισμού, που αναγνωρίζεται και σε ένα μέρος της ψυχιατρικής σκέψης από τον 19ο αιώνα. Και προσθέτουν: «Η απαίτηση της κάθαρσης της κληρονομημένης ύλης από κάθε τι επιβαρυντικό για μια ανόθευτη εξέλιξη της Αρίας Φυλής αποτέλεσε μία από τις αφορμές για τον αφανισμό της αποκαλούμενης "ανάξιας βίου ζωής", ώστε να διασφαλιστεί η δήθεν φυλετική υπεροχή των Γερμανών». Με αυτό τον τρόπο το Τρίτο Ράιχ, μαζί με τους απόκληρους, θέλησε να εξαφανίσει κάθε καλλιτεχνικό στοιχείο που παρεξέκλινε από την άθλια, ομοιόμορφη και στείρα πειθαρχία στα ολοκληρωτικά του ιδεώδη».
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου